Egzamin ósmoklasisty z Filmem w Szkole: wypracowanie na sto procent, czyli scharakteryzujmy bohatera!

Egzamin ósmoklasisty z języka polskiego – w ramach sprawdzania kompetencji literackich, kulturowych i językowych ucznia – kładzie nacisk na wychowawczą rolę literatury oraz nawyku czytania ze zrozumieniem. W tym kontekście bijące serce testu stanowi wypracowanie, a co za tym idzie: autorska wypowiedź ucznia o postawionym problemie. Wybierając jeden z dwóch tematów – o charakterze twórczym (np. opowiadanie) lub argumentacyjnym (np. rozprawka lub artykuł) – zdający musi nie tylko odwołać się do wskazanej literatury, ale również uruchomić pokłady własnej kreatywności. Pochylając się nad zagadnieniem charakterystyki literackiego bohatera (przydatnej przy wymienionych wyżej zagadnieniach), zastanówmy się, jak pomocne okazuje się w tej kwestii medium filmu. 

Sojusz książki i filmu

Czy kino posiada potencjał kompleksowego rozwijania umiejętności analitycznych ucznia? Chociaż odpowiedź na to pytanie (zwłaszcza na łamach portalu Film w Szkole!) wydaje się oczywista, na początek warto przypomnieć choćby trzy argumenty na poparcie tego przekonania:  

• Gra do jednej, wychowawczej bramki. Praca z filmem wspiera rozwój umiejętności, którymi powinien wykazać się uczeń podczas analizy tekstu literackiego, m.in. uważność lektury, odnajdywanie wspólnych motywów, rozumienie wielowarstwowości fabuły, dostrzeganie roli konwencji, traktowanie danego dzieła jako wytworu konkretnej kultury.
• Intertekstualność. Większość lektur z bazy programowej została zekranizowana, przez co stanowi użyteczny punkt odniesienia wobec literackiego pierwowzoru. W tym punkcie mieści się zarówno odświeżanie pamięci o kluczowych motywach, jak i inspiracyjny wymiar przekładania języka jednego medium na inne.
• Siła kontekstu. Filmowe ekranizacje lektur (np. poprzez reinterpretację baśni) często wydobywają na wierzch te cechy tekstu, których mogliśmy do tej pory nie zauważać (bądź takie, które dopiero we współczesnych czasach nabierają nowego wydźwięku).

Mówiąc krótko: nie chodzi o to, aby film zastąpił książkę, lecz żeby kino uskrzydliło wymowę literackiego pierwowzoru. Czy to jest osiągalne? Przyjrzyjmy się ten koncepcji na podstawie kluczowego elementu analizy tekstu: charakterystyki bohatera.

Czy wygląd ma znaczenie?

Tak prowokacyjnie postawione pytanie w kontekście charakterystyki posiada równie prowokacyjną odpowiedź: oczywiście! Zewnętrzność postaci – jej ubiór, fizyczność czy gestykulacja – stanowi nie tylko istotny element charakterystyki indywidualnej bohatera, ale również (jak w przypadku barwnych postaci disnejowskiego „Alladyna”) pomaga zrozumieć fabułę utworu. Akcentując rolę filmowej wizualności, jesteśmy w stanie udowodnić uczniom, że wystarczą tylko chęci, aby książkowe opisy otworzyły bramy przed naszą wyobraźnią… Zwłaszcza, że oba media często idą ze sobą w artystycznej parze. Przykładowo, popularna wśród młodych widzów adaptacja „Małego Księcia” (reprezentowana na portalu przez pakiet materiałów edukacyjnych) łączy nowoczesną animację z duchem klasycznych książkowych ilustracji:

Gdzieś już to czytałem, czyli o mocy cytatu

Mimo wszystko – pozostając przy temacie „Małego Księcia” – nie zapominajmy, że „najważniejsze jest niewidoczne dla oczu”. Filmowa adaptacja literatury z założenia zawiera kluczowe elementy fabuły, wzorce, motywy oraz – co najważniejsze – moralistyczne przesłanie pierwowzoru. Nawet, jeżeli twórcy filmowi interpretują i reinterpretują tekst na potrzeby scenariusza, zawsze stawiają sobie za cel oddanie autorskiej esencji dzieła.Porównując książkę oraz film w kontekście występowania wspólnych cytatów lub podobnych scen (rozdziałów) możemy sprawić uczniom zarówno angażującą zabawę, jak ipożyteczne, przedegzaminacyjne ćwiczenie z analizy tekstu kultury.

Bohaterowie starzy i nowi

Kiedy Antoine de Saint-Exupéry pisał swoją książkę o perypetiach Małego Księcia i Róży, świat wyglądał inaczej niż dzisiaj.  Nie bez powodu więc autorzy animacji „Mały Książę”, zachowując uniwersalną wymowę powieści, przedstawili jej odbiór z perspektywy współczesnych postaci: matki (pogrążonej w wirze korporacyjnej pracy), córki (poddawanej od najmłodszych lat prawidłom społecznego „wyścigu szczurów”) oraz staruszka (uparcie goniącego za ulotnym marzeniem). Ich obecność, być może zaskakująca dla czytelników pierwowzoru, pozwala podjąć ważną kulturowo kwestię: o funkcję takiego zabiegu. Czy wprowadzenie nowych postaci było konieczne? Jaką funkcję pełnią w adaptacji? Na ile ich działanie może mnie, jako odbiorcy, zainspirować do nowego odczytania pierwowzoru? Dzięki umiejętnie postawionym pytaniom (np. za sprawą materiałów edukacyjnych, dostępnych na portalu Film w Szkole), mamy szansę udowodnić uczniom, że pomiędzy tekstami kultury toczy się nieustanna, pasjonująca relacja odwołań i kontekstów.

Przygoda z filmem? To dopiero początek!

Na zakończenie warto podkreślić, że adaptacje literatury stanowią jedynie przykład.  Stawiając sobie za cel promowanie kreatywnego podejścia oraz przydatnych umiejętności, możemy sięgać po refleksję o filmowych bohaterach na lekcjach historii („Dywizjon 303. Historia prawdziwa”), przyrody (dokument „Królestwo”) czy godziny wychowawczej („Powrót Bena”). Ostatecznie egzamin ósmoklasisty ma się tylko raz, a odkrywanie głębokich związków literatury i filmu to przygoda na całe życie.

Marcin Pigulak