Dokąd nocą skrada się… ryś?

Od 12 maja w polskich kinach można oglądać film pt.: „Ryś. Król puszczy”, który będzie wartościowym kontekstem zarówno w pracy ze starszymi klasami szkoły podstawowej, jak również z uczniami liceum i technikum. Dokument może stanowić także pretekst do podjęcia wielu ważnych tematów podczas lekcji przyrody, biologii, a nawet – godziny wychowawczej, języka polskiego i etyki. Film uzyskał znak jakości i rekomendację Zespołu Edukatorów Filmowych, którzy nie bez powodu ocenili jego potencjał edukacyjny na 8 gwiazdek z 10 możliwych do zdobycia. Czego ciekawego może nauczyć nas film o rysiach oprócz wiedzy o nich samych? Wszystkich zainteresowanych możliwościami tego dokumentu – zapraszam do dalszej lektury.

Tryb życia i zwyczaje rysiów

Rysie euroazjatyckie to podobno jedne z najbardziej tajemniczych zwierząt w Europie, dlatego bywają nazywane „duchami puszczy”. Zamieszkują nie tylko kontynent europejski, ale także azjatycką część Rosji i Mongolię oraz kraje Bliskiego Wschodu. W Europie występują w Karpatach, Polsce, Rosji, Skandynawii i na Białorusi.

Film Laurenta Geslina został nakręcony na szwajcarsko-francuskiej granicy łańcucha górskiego Jura, gdzie rysie zostały całkowicie wytępione w XIX wieku. Dopiero 50 lat temu ponownie wpuszczono je do lasów Europy Zachodniej. Jest to pierwszy pełnometrażowy film o rysiach w ich naturalnym środowisku, co czyni go niemalże jedyną przepustką do odkrycia ich świata, gdyż są to zwierzęta, które niezwykle trudno spotkać i poobserwować na żywo. Wpływają na to dwa czynniki – po pierwsze rysie euroazjatyckie są gatunkiem zagrożonym wyginięciem, więc liczba przedstawicieli gatunku jest stosunkowo mała. Po drugie są to zwierzęta prowadzące nocny tryb życia a większość ich zwyczajów raczej utrudnia niż ułatwia spontaniczne napotkanie ich w lesie.

Rysie nie są zwierzętami stadnymi, dorosłe osobniki żyją samotnie i szukają partnera jedynie w okresie godowym, który przypada w marcu. Młode kocięta rodzą się w maju lub czerwcu i wówczas rozpoczyna się jedyny okres, w którym można zetknąć się z grupą rysi. Są to tak zwane „grupy rodzinne” złożone z samicy i jej młodych (w miocie może urodzić się nawet do czterech kociąt), które pozostają pod opieką matki do kolejnych godów, kiedy to stają się gotowe, aby rozpocząć samodzielne życie. Wtedy muszą wyruszyć w drogę, aby odnaleźć, a często – wywalczyć sobie, rozległe terytorium bogate w pokarm, czyli sarny, kozice górskie, jelenie, młode łosie i dziki, a także mniejsze ssaki takie jak: zające, myszy, bobry czy ptaki*.

Dokument zrealizowany przez światowej sławy fotografa przyrody będzie także dobrym punktem wyjścia do rozmowy o leśnej faunie i florze, gdyż aby odnaleźć rysia, Laurent Geslin często musiał podążać za jego potencjalnymi ofiarami, co sprawia, że jest to obraz prezentujący cały leśny ekosystem, który bez rysia – swojego naturalnego drapieżnika – nie byłby tym samym miejscem.

Film Geslina rzuca nowe światło na powszechne wyobrażenia o rysiach i leśnym środowisku, gdyż nawet jeśli wiemy, że rysie są drapieżnikami czyhającymi na swoich roślinożernych sąsiadów, to trudno wyobrazić sobie, w jaki sposób nieco przerośnięty kot jest w stanie polować na o wiele większe od siebie sarny czy kozice górskie. Zaczynamy w pełni wierzyć w możliwości łowieckie rysiów dopiero wtedy, gdy widzimy na filmie jak jeden z nich ciągnie za sobą poszarpane zwłoki jelenia. Mając na uwadze wszystkie trudności stojące na drodze do wytropienia dobrze kryjącego się drapieżnika oraz niebezpieczeństwa pojawiające się po jego napotkaniu, zaczynamy jeszcze bardziej doceniać wysiłki twórcy filmu włożone w jego realizację.

Narrator pasjonat w filmie „Ryś. Król puszczy”

Do świata rysiów wprowadza nas narrator, który jest jednocześnie głównym twórcą całego dokumentu. Laurent Geslin jest światowej sławy fotografem przyrody, który poświęcił 9 lat swojego życia, aby wyprodukować film dokumentalny o rysiach euroazjatyckich ze szwajcarsko-francuskiego pogranicza. Z pewnością obraz nie powstałby, gdyby narrator nie był prawdziwie zafascynowany zwierzętami, o których opowiada. Z tej perspektywy jest to opowieść nie tylko o rysiach, ale także o ich obserwatorze – człowieku niemłodym, lecz pełnym pasji, wytrwałym, odważnym i zdeterminowanym do osiągnięcia swojego celu.

Zebranie materiałów wideo wymagało od Geslina nie lada pracowitości – rysiów w puszczy przy łańcuchu górskim Jura jest tak mało i zajmują tak duże terytoria, że ponowne wyśledzenie napotkanego wcześniej osobnika potrafiło zająć nieraz nawet 2 miesiące intensywnych poszukiwań. Jedna z głównych bohaterek filmu – samica rysia, której losy autor filmu śledził od momentu poczęcia, przez narodziny aż do chwili, gdy sama urodziła młode kocięta – była obserwowana przez filmowca przez 2 lata. Pasja i determinacja, które doprowadziły twórcę do realizacji dokumentu narodziły się w nim jeszcze w dzieciństwie, kiedy to zafascynował się rysiami i ich zwyczajami. Historia Laurenta Geslina to więc także lekcja o tym, że jeśli czegoś bardzo się chce, to można. Jeśli ma się swój pomysł na siebie, to nawet jeśli dla innych brzmi on surrealistycznie, można przekuć go w zawód – chociażby w zawód pasjonata snującego audiowizualną narrację o rysiach, żyjących w puszczy na szwajcarsko-francuskiej granicy. Komentarze sławnego fotografa w polskiej wersji językowej filmu są czytane przez Krystynę Czubównę.

Samoregulacja ekosystemu

Życie leśnych zwierząt, ale także życie w każdym innym ekosystemie, działa na zasadzie naczyń połączonych – każdy organizm oddziałuje na inne w swoim otoczeniu, a cały ten system stara się dążyć do stanu utrzymania równowagi w przyrodzie tak samo jak woda w naczyniach połączonych dąży do stanu wyrównania poziomów. W filmie narrator tłumaczy widzom, że leśnicy chcieli powrotu rysiów do puszczy, ponieważ sarny pozbawione swojego naturalnego wroga mnożyły się na potęgę i zjadały tak dużo młodych korzonków, że lasy bez rysiów zaczęły wzrastać o wiele wolniej.

Film o rysiach może być w tym kontekście dobrym punktem wyjścia do rozmowy z uczniami o tym, czy człowiek ma prawo wpływać na ekosystemy i ich naturalną skłonność do samoregulacji. Temat ten łączy się także z zagadnieniami takimi jak: cykle przyrody i cykle życia oraz to jak ocieplenie klimatu wpływa i przekształca te naturalne procesy. Co możemy zrobić, żeby nie zaburzać naturalnych rytmów kierujących przyrodą? Dokument może być także świetnym tekstem kultury wspomagającym nauczanie przy tematach związanych z teorią ewolucji Darwina, doborem naturalnym oraz łańcuchami i sieciami pokarmowymi, aby zobrazować, jak istotne jest utrzymanie równowagi między drapieżnikami i roślinożercami.

Dystrybutor filmu – Aurora Films – przygotował materiały edukacyjne, które można wykorzystać do pracy z uczniami po seansie filmu „Ryś. Król puszczy”. Zachęcamy do skorzystania z gotowych scenariuszy lekcji i kart pracy.

Kliknij tutaj i POBIERZ bezpłatne materiały edukacyjne – szkoła podstawowa, klasy 7-8

Kliknij tutaj i POBIERZ bezpłatne materiały edukacyjne – szkoły ponadpodstawowe

Natura kontra kultura

Istotny wątek często powracający nie tylko na przyrodzie czy biologii, ale także na lekcjach języka polskiego czy etyki, to motyw przecinania się tego, co naturalne z kulturą, będącą wytworem myśli i pracy człowieka. W ramach omawiania tego zagadnienia można poruszyć także kwestię przecinania się życia dzikich zwierząt i ludzi, gdyż jak pyta narrator w trakcie filmu – „czy to rysie przecinają drogi człowieka, czy też człowiek buduje drogi na terytorium rysiów”? Może to być przyczynek do dyskusji na temat tego, jak działalność człowieka wpływa na przyrodę i czy mamy prawo oddziaływać na nią w tak arbitralny sposób?

Historia rysiów, które najpierw za sprawą człowieka całkowicie zniknęły z Europy Zachodniej, a następnie z jego pomocą po 50 latach powróciły do puszczy i zaczęły się na nowo rozmnażać, jest też przykładem świetnie obrazującym, że wpływ ludzkiej działalności na przyrodę może być dwojaki – wyniszczający lub wspomagający: co nie zmienia faktu, że jest to ingerencja w „kompetencje” i procesy kierowane przez Matkę Naturę. Czy człowiek z całym swoim zapleczem badawczo-naukowym i technologicznym ma prawo do takiej ingerencji, czy nawet działając w dobrej wierze nie powinniśmy mieszać się w przebieg naturalnych procesów? A może ludzka działalność, zanieczyszczenie środowiska i urbanizacja na tyle zdewastowały i przekształciły środowisko, że teraz jedynym sposobem na podtrzymanie dobrostanu niektórych gatunków zwierząt i względnie bezpiecznego stanu klimatu jest takie arbitralne angażowanie się człowieka w naturalne procesy?

Dyskusja wraz z próbami odpowiedzi na wyżej postawione pytania może się toczyć również w kontekście odławiania rysiów i przewożenia ich na odległe terytoria w celu zachowania większej różnorodności genetycznej tych zwierząt, co zostało bezpośrednio pokazane i wytłumaczone przez narratora w filmie.

Seans filmu może być także dobrym wprowadzeniem do tematu organizacji i instytucji mających na celu ochronę przyrody i zagrożonych gatunków zwierząt, np. WWF, Greenpeace, a także wszelkich rezerwatów przyrody, parków krajobrazowych, parków narodowych, itp. Miłą niespodzianką włączającą uczniów do angażowania się w ochronę przyrody jest również fakt, iż widzowie biorący udział w seansie kinowym filmu „Ryś. Król puszczy” dołożą własną cegiełkę do ochrony zagrożonych zwierząt, ponieważ dystrybutor filmu – Aurora Films – przekaże do WWF na ochronę rysi złotówkę z każdego sprzedanego biletu.

Forma w roli głównej

Oparcie lekcji na kinowym seansie filmu przyrodniczego może zapoczątkować również dyskusje na języku polskim lub wiedzy o kulturze nie o samej treści, lecz o formie filmu, czyli o konwencji filmu przyrodniczego, czy nawet szerzej – konwencjach w filmie dokumentalnym.

Można porozmawiać także o procesie produkcji filmu, a także o ułatwieniach i komplikacjach w przypadku, gdy film realizuje cała ekipa filmowa w odróżnieniu od sytuacji, gdy jeden człowiek tworzy cały film w pojedynkę. Jak myślicie, z jakimi trudnościami musiał mierzyć się autor filmu w trakcie jego produkcji trwającej aż 9 lat?

Odzwierciedlenie świata zwierzęcego w ludzkim

Film może być także pretekstem do podjęcia rozmowy na tematy społeczne w trakcie godziny wychowawczej lub lekcji etyki. W świecie zwierzęcym można przecież szukać analogii do świata ludzkich problemów i zachowań. Przykładami takich zbieżności może być relacja drapieżnik-ofiara w codziennym życiu ludzi, czyli zarówno kwestia tego, żeby nie znęcać się nad słabszymi od siebie, jak również lekcja na temat tego, dlaczego wszelkie zawody, konkursy i gry skłaniają
nas do rywalizacji i wzbudzają chęć wygranej.

Może to być tym samym lekcja o tym, że wyewoluowaliśmy na tyle dobrze, że przegrana w ludzkim świecie najczęściej nie oznacza bycia zjedzonym przez innego drapieżnika, dlatego nie trzeba bać się porażki, ponieważ zazwyczaj to właśnie z przegranych bitew wyciągamy najwięcej wniosków. Może to być też lekcja o „zezwierzęceniu” i o tym, czy przypadkiem nie obrażamy zwierząt, nazywając w ten sposób niektóre zachowania i przejawy braku empatii wśród ludzi.

Może to być także niestandardowy początek zajęć o sile kobiet i o samotnym macierzyństwie, które w przypadku rysiów euroazjatyckich i panter śnieżnych powołała do życia sama Matka Natura. A przy odrobinie inwencji pewnie można odnaleźć jeszcze wiele innych analogii i powodów zarówno do obejrzenia filmu stworzonego przez Geslina, jak również do dyskusji po seansie tego bogatego w różne konteksty dzieła.

Oliwia Morawiecka

*Szczegółowe informacje na temat rysiów pochodzą ze strony WWF Polska [dostęp: 11.05.2023].