Ryzykowne treści w filmie

Na co zwrócić uwagę, wybierając film na klasowe wyjście? Jak zadbać o emocje uczniów, jeśli podczas oglądania okaże się, że obraz zawiera kontrowersyjne treści? I dlaczego tak ważne są rozmowy po seansie?

Pole do dyskusji

Przede wszystkim warto mieć świadomość, że odbiór filmu to zawsze sprawa indywidualna. Uczniowie mają różny poziom wrażliwości i różne doświadczenia. To, co dla jednej osoby będzie inspirującą opowieścią o przyjaźni, drugiej przypomni bolesne wspomnienie albo uświadomi własną samotność. Trudno więc wybrać film idealny dla każdego ucznia w klasie.

To naturalne, że propozycja filmowa może spotykać się z różnym odbiorem. Jeśli zainspiruje do dyskusji, to świetnie. Uczniowie będą mogli poćwiczyć wiele cennych umiejętności: krytyczne myślenie, formułowanie argumentów, asertywność, szacunek dla odmiennego zdania. Jeśli klasa wydaje się poruszona obejrzanym filmem, a zdania na jego temat są podzielone, warto wykorzystać tę okazję i znaleźć czas oraz przestrzeń do debaty. Cenne będzie zaproszenie do rozmowy także uczniów, którzy mniej chętnie wypowiadają się na forum. Często mają głębokie przemyślenia, ich głos jest ważny, ale potrzebują wsparcia, by móc się wypowiedzieć, jeśli w grupie są chętni do mówienia uczniowie o cechach ekstrawertycznych.

Klasa po przejściach

Szczególnie ostrożnie trzeba dobierać repertuar, jeśli wiemy, że klasa ma za sobą lub przeżywa obecnie jakiś kryzys (np. przemoc rówieśniczą, prześladowanie, konflikt). Dobrze dobrany film może bardzo pomóc w otwarciu rozmowy na ten temat – ale to ważne, by młodzieży nie zostawiać samych z refleksjami. Dobrze byłoby wcześniej samemu obejrzeć obraz, zastanowić się, jak może zostać odebrany, a na pokaz zabrać szkolnego psychologa i zaprosić go na lekcję po projekcji, by porozmawiać o tym, co wydarzyło się w filmie i o tym, co dzieje się w klasie. Warto przy tym pamiętać, że w grupie (a klasa, nawet niezbyt zgrana, jest grupą) to, co dzieje się pomiędzy pojedynczymi członkami, wpływa na jej całość.

Mocny przekaz

Niezależnie od tego, czy wyjście do kina ma cel wyłącznie rozrywkowy czy edukacyjny, propozycja powinna być odpowiednia dla uczniów na danym etapie rozwojowym.

Warto przy tym pamiętać, że ekranizacje książek (np. lektur szkolnych) mogą różnić się od oryginału i pokazywać bardziej drastyczne sceny niż te opisane w dziele literackim. Jeśli więc w repertuarze pojawia się film, który – jak nam się wydaje – jest po prostu obrazkową wersją książki, lepiej sprawdźmy, czy tak jest w istocie. Najlepiej byłoby samemu go najpierw zobaczyć, a przynajmniej poczytać recenzje, popytać znajomych, obejrzeć zwiastun. Warto także sprawdzić, czy film jest w ofercie edukacji filmowej (to oznacza, że jego treść sprawdzili specjaliści) i dla jakich odbiorców jest rekomendowany.

Filmy mają oznaczenia wiekowe, przyznawane głównie ze względu na to, czy zawierają brutalne sceny, pokazują przemoc lub erotykę. I to oczywiście ważne, by chronić dzieci i nastolatków przed treściami normalizującymi stosowanie przemocy czy zawierającymi elementy seksualizacji. Ale przecież nie tylko taki przekaz oddziałuje na psychikę odbiorcy.

Silne wrażenie mogą zrobić na młodym widzu także:

• poruszany temat i związane z nim emocje (np. możliwość utożsamienia się z bohaterem i poczucia, że jego problemy są moimi),
• nastrój obrazu (np. atmosfera grozy, bezsilności, braku nadziei albo przeciwnie – proaktywnego i inspirującego działania w zgodzie z wartościami),
• warstwa estetyczna (np. wygląd aktorów, scenografia, kostiumy, efekty specjalne),
• kontekst, w jakim pokazuje się dane zjawisko.

Temu ostatniemu punktowi warto poświęcić więcej uwagi.

Efekt Wertera

Motywy filmowe muszą być wyraziste i ciekawe dla odbiorcy, wzbudzać silne emocje, dlatego twórcy sięgają po tematy takie jak miłość (także nieszczęśliwa), walka ze złem, utrata (bliskich osób, pozycji, dobrego imienia, bezpiecznego domu), szukanie sensu życia, podejmowanie wyzwań ponad siły, choroba, uzależnienie, śmierć, wojna. Każdy z tych tematów, także te najtrudniejsze, można pokazywać w sposób przemyślany, mądry, odpowiedzialny i bezpieczny – z pokazaniem dróg wyjścia z trudnych sytuacji i z szacunkiem dla emocji odbiorcy.

Jest jednak wiele tekstów kultury, które mogą wywołać negatywne efekty dla psychiki. Najbardziej znany przykład to „Cierpienia młodego Wertera” J. W. Goethego, powieść, która wywołała falę zamachów samobójczych. W psychologii efektem Wertera nazywa się sytuację naśladowania bohatera (literackiego, filmowego, scenicznego), który podjął próbę samobójczą. Suicydolodzy przypominają jednak, że istnieje przeciwstawny efekt Papageno, który pomaga zapobiegać zamachom samobójczym, dzięki temu, że ukazuje inny kontekst tematu. Nie chodzi bowiem o to, by w literaturze, filmie, teatrze i innych dziedzinach sztuki nie wspominać o śmierci samobójczej, ale by ją odpowiednio przedstawiać. To znaczy: podkreślać, że w śmierci samobójczej nie ma niczego romantycznego, pięknego i wzniosłego, a próba samobójcza może doprowadzić do trwałej niepełnosprawności, choroby, bólu; przypominać, że to dramatyczne zdarzenie byłoby przyczyną cierpienia bliskich, wyraźnie wskazywać, że istnieją inne sposoby rozwiązania problemów. A przede wszystkim zachęcać do sięgania po pomoc w kryzysie, bo rozmowa z drugim człowiekiem może złagodzić ból i odmienić sposób myślenia.

Pod płaszczykiem przygody

Zapewne żaden nauczyciel nie zdecydowałby się lekko, by zabrać klasę na film, który wprost omawia temat samobójstwa. Ale ten motyw może pojawić się w tle głównego wątku narracji, może być wspominany jako doświadczenie rodzinne którejś z postaci. I ważne jest, w jaki sposób się o nim mówi, jak komentuje.

Nie tylko jednak tak drastyczny temat może wpłynąć na sposób myślenia młodych odbiorców. Chodzi także o różne wątki filmowe, które wiążą się z zagrożeniem dla bezpieczeństwa, zdrowia, życia, z łamaniem prawa, przemocą psychiczną, fizyczną, ekonomiczną, z molestowaniem i prześladowaniem. I w sumie wiadomo, że dzieciom nie będziemy serwować filmów promujących zbrodnie albo narażanie życia. To oczywiste. Ale w filmach nie wszystko jest oczywiste i wyrażone wprost. Dlatego szczególnej uważności wymagają od nas sytuacje, gdy film na pierwszy rzut oka wydaje się w porządku, ale po dokładnym przyjrzeniu się zauważamy, że przedstawia negatywne zjawisko w pozytywnym świetle. To może być np. pokazanie ucieczki z domu jako świetnej przygody, która nie ma żadnych negatywnych konsekwencji. Promowanie wchodzenia w relacje z groźnymi przestępcami oraz pokazywanie ich jako nierealistycznie nieporadnych i słabych, dających się łatwo przechytrzyć. Romantyzowanie przemocy („on ją tak kocha, dlatego jest taki agresywnie zazdrosny”, „ona jest taka piękna i przejmująca, gdy zadaje sobie ból”). Albo lekki, prześmiewczy ton, którym opowiada się o przemocy seksualnej czy dyskryminacji.

Osobną kategorią mogą być też filmy wychwalające to, jakie dobre i dzielne są dzieci, które przejmują zadania dorosłych. Chodzi o fabuły, w których jako normalne i pozytywne przedstawia się obciążanie dzieci zadaniami niewydolnych albo nieobecnych rodziców. Niestety w rzeczywistości, w prawdziwym życiu takich „dzielnych” dzieci jest aż nadto. Zajmują się rodzeństwem, dbają o dom, gotują, pilnują pijanych rodziców. Nie powinny dźwigać takiego ciężaru. To trzeba podkreślać, także w filmie lub w dyskusji o filmie – dziecko nie powinno być dzielne i przedwcześnie dorosłe, dziecko ma prawo być dzieckiem.

Na tropie stereotypów

Filmy dla dzieci i młodzieży często posługują się uproszczeniami, szablonami i przerysowaniami. Odbiorca jest jeszcze mało doświadczony i potrzebuje wyrazistego zarysowania postaci oraz fabuły. Warto jednak, by nauczyciel, zabierający uczniów do kina, krytycznie patrzył na obraz i wyłapywał treści stereotypowe i potencjalnie krzywdzące dla pewnych grup społecznych. Przykłady? Pokazywanie osób szczupłych jako atrakcyjnych towarzysko, inteligentnych i dobrych, a ośmieszanie osób z otyłością, mających inny typ urody, mało sprawnych. Dużo takich motywów znajdziemy choćby w klasycznych baśniach. Wystarczy wspomnieć uroczego Kopciuszka o drobnych stópkach i jej złe oraz – automatycznie – brzydkie siostry z dużymi stopami. Zresztą baśnie to także przegląd ryzykownych wątków w relacjach (wiele ciekawych spostrzeżeń można znaleźć w internecie pod hasłem: If Disney Princesses Went To Therapy). Innym przykładem mogą być wątki kolonialne w filmach podróżniczych, np. przedstawianie białych bohaterów ze świata zachodniego jako ludzi świadomych i mądrych, którzy niosą szeroko rozumiane „dobro” (osiągnięcia cywilizacji, wiedzę, ochronę) rdzennym mieszkańcom i traktują ich protekcjonalnie. Nie chodzi o to, by całkiem bojkotować przygodowe produkcje, ale by rozmawiać z uczniami o tym, co zobaczyli. Sprawdzać z nimi, jaka jest prawda, jaki jest poziom życia w danym rejonie świata, kultura, dziedzictwo i osiągnięcia jego obywateli (warto poznać argumenty z książki „Afryka to nie państwo” Dipo Faloyina).

Oglądanie, rozmawianie

Czy zatem w ogóle warto chodzić z uczniami do kina, skoro w fabułach czyha tyle pułapek? Oczywiście, że warto! Nawet jeśli przekaz filmu mógłby być bardziej dopracowany, warto go obejrzeć do końca i omówić. Nie zostawiajmy uczniów bez komentarza i wsparcia. Dawajmy im przestrzeń na wyrażenie swojego zdania.

Ludzki mózg długo dojrzewa; obszary odpowiedzialne za racjonalne myślenie, wyciąganie wniosków, ocenę ryzyka, przewidywanie konsekwencji działań kształtują się do ok. 23.-24. roku życia. To znaczy, że zarówno uczniowie szkoły podstawowej, jak i średniej, powinni być uczeni krytycznego myślenia, urealniania fantazyjnych wizji, wyobrażania sobie realnych skutków różnych wyborów. Dzięki rozmowom o filmach mogą to zrobić w bezpiecznych warunkach i ze wspierającym dorosłym u boku, a nie na własnych błędach.

Joanna Szulc

O autorce:

Joanna Szulc – psycholożka, dziennikarka, redaktorka. Ukończyła także socjologię, kursy z zakresu wspierania rodziców, kurs psychoterapii dzieci i młodzieży CBT. Jest autorką tekstów i książek dla rodziców (m.in. „Kochaj i pozwól na bunt. Jak towarzyszyć nastolatkom w dorastaniu”), a także opowiadań i bajek psychoedukacyjnych dla dzieci. Ekspertka projektu „MŁODE GŁOWY. Otwarcie o zdrowiu psychicznym” Fundacji UNAWEZA.