Poznać przeszłość – zrozumieć teraźniejszość. Filmowe spotkania z historią

Po przeczytaniu tego artykułu dowiesz się:

• czym jest program Akademii Filmowej Multikina i Cinema3D realizowany w 44 kinach w Polsce,
• jakie filmy najlepiej wykorzystać w procesie edukacji historyczno-patriotycznej na różnych etapach nauczania szkolnego,
• jakie umiejętności i informacje zdobywają uczestnicy zajęć z pakietu historyczno-patriotycznego Akademii Filmowej,
• jakie korzyści w pakiecie dostrzegają eksperci edukacji z filmem,
• jakie narzędzia warto wykorzystać w codziennej praktyce edukacyjnej,
• gdzie szukać inspiracji do tworzenia ciekawych lekcji na tematy historyczno-patriotyczne.

Akademia Filmowa:
pakiet edukacji historyczno-patriotycznej
(dostępny od 20 października 2020 r.)

Akademia Filmowa, projekt edukacji filmowej współtworzony przez ekspertów FILMU W SZKOLE, realizowany będzie od października w kinach sieci Multikino i Cinema3D. W przypadku zainteresowania udziałem w projekcie lub jakichkolwiek pytań czy sugestii z nim związanym zachęcamy do kontaktu z lokalnymi specjalistami ds. kluczowych klientów Multikina i Cinema3D (multikino.pl/szkoły/kontakt i cinema3d.pl w zakładce Dla Szkół).

Materiały edukacyjne Akademii Filmowej będą dostępne również w serwisie FILM W SZKOLE.

Filmy dostępne w kinach sieci Multikino i Cinema3D:

PRZEDSZKOLA
SZKOŁA PODSTAWOWA, KLASY 1-3
„Baśnie i bajki polskie” („Len”, „Kluskowa brama”, „Apolejka i jej osiołek”, „Warszawska syrenka”, „O niezwykłej przyjaźni”)
reż. Paweł Czarzasty, Joanna Jasińska-Koronkiewicz, Andrzej Kukuła, Robert Turło, prod. Polska 2005-2016
rekomendacja wiekowa: 5+

SZKOŁA PODSTAWOWA, KLASY 4-6
„Sekrety wojny”
reż. Dennis Bots, prod. Holandia 2014
rekomendacja wiekowa: 9+

SZKOŁA PODSTAWOWA, KLASY 7-8
„Dywizjon 303. Historia prawdziwa”
reż. Denis Delić, prod. Polska / Wielka Brytania 2018
rekomendacja wiekowa: 13+

SZKOŁY PONADPODSTAWOWE
„Legiony”
reż. Dariusz Gajewski, prod. Polska 2019
rekomendacja wiekowa: 16+

„Kto napisze naszą historię?”
reż. Roberta Grossman, Polska / USA 2018
rekomendacja wiekowa: 12+

Dodatkowo polecamy:

„Kamerdyner”
reż. Filip Bajon, prod. Polska 2018
rekomendacja wiekowa: 15+

„1917”
reż. Sam Mendes, prod. USA / Wielka Brytania 2019
rekomendacja wiekowa: 16+

„Zieja”
reż. Robert Gliński, prod. Polska 2020
rekomendacja wiekowa: 12+

„Sól ziemi”
reż. Juliano Ribeiro Salgado / Wim Wenders, prod. Brazylia / Francja / Włochy 2014
rekomendacja wiekowa: 12+

Celem pakietu edukacji historyczno-patriotycznej z filmem jest kształtowanie postawy:

• badacza historii, wykazującego zrozumienie dla złożoności wydarzeń oraz procesów historycznych,
• świadomego obywatela, zachęcającego do popularyzacji ważnych bohaterów historii oraz związanych z nimi wartości,
• nowoczesnego patrioty, odnajdującego w przeszłości płaszczyznę konstruktywnego dialogu.

Uczestnicząc w zajęciach z pakietu historyczno-patriotycznego, uczeń/uczennica nabywa:

• wiedzę merytoryczną o istotnych datach, wydarzeniach oraz postaciach XX wieku,
• świadomość wpływu historii na kształtowanie cennych społecznie postaw,
• umiejętność pracy z filmem (tekstem kultury) jako audiowizualnym źródłem historii,
• inspirację do samodzielnego zgłębiania zagadnień z zakresu historii (powszechnej, narodowej lub regionalnej).

Dowiaduje się o:

• wpływie wydarzeń XX wieku na kształt polskiej tożsamości narodowej,
• etycznych powinnościach historii, utrzymującej pamięć o tragediach przeszłości (np. Zagładzie),
• roli dzieła filmowego w tworzeniu wyobrażeń o przeszłości,
• zróżnicowanych, historycznych przejawach patriotyzmu (narodowego, lokalnego, regionalnego oraz motywowanego względami religijnymi).

O pakiecie

Pomiędzy przeszłością a dniem dzisiejszym

Historia jest wokół nas. Manifestująca się w dyskursie naukowym, rozmaitych tekstach kultury (od klasycznej opery po gry wideo), otaczającej nas przestrzeni czy przejawach szeroko pojętego życia publicznego – współtworzy naszą tożsamość i kształtuje więzi społeczne. Jednocześnie nie zawsze odbywa się to w pozytywnym wymiarze, gdyż narracja o przeszłości niejednokrotnie pada obiektem ideologicznej manipulacji i staje się źródłem destrukcyjnych podziałów. To wszystko sprawia, że edukacja historyczna – pierwszy etap zapoznawania młodego człowieka z przeszłością – nie powinna być traktowana jako dodatek do procesu nauczania, lecz niezbędnik świadomego obywatela-patrioty: posiadającego wiedzę o faktach, krytycznego w myśleniu, otwartego na różne punkty widzenia, a także przedkładającego aktywny udział w wielogłosowej, merytorycznej dyskusji nad bierne wysłuchiwanie monologów.

Jako edukatorzy filmowi wierzymy, że uprawianie szkolnej historii na miarę wyzwań XXI wieku jest możliwe – zwłaszcza ze wsparciem medium filmu. Pakiet „Poznać przeszłość – zrozumieć teraźniejszość”, będący owocem doświadczeń wieloletniego rozwijania Akademii Filmowej Multikina i Cinema3D, ma oparcie merytoryczne na gruncie interdyscyplinarnych związków historii oraz filmoznawstwa. Ten zbiór starannie skomponowanych materiałów edukacyjnych, kształtujących wiedzę historyczną ucznia w ramach trójstopniowego procesu, składa się z:

• edukacyjnej lekcji wideo – kompleksowego, atrakcyjnego dla młodego odbiorcy wprowadzenia do kluczowych zagadnień związanych z poznawaniem filmowych obrazów przeszłości;
• seansu filmowego z wybranym przez nauczyciela tytułem. Każda z proponowanych pozycji posiada rekomendację wiekową, pozwalającą na dostosowanie ekranowych treści do odpowiedniego etapu edukacji;
• pracy z załączonymi scenariuszami lekcji. Opracowane przez ekspertów autorskie scenariusze lekcji oraz edukacyjne broszury rekomendowane przez instytucje nauki i kultury (Instytut Pamięci Narodowej, Forum Dialogu), dając nauczycielowi narzędzie do utrwalenia wśród uczniów wiedzy wyniesionej z seansu lub wzbogacenia ich spostrzeżeń o nowe, często niedostrzegalne wcześniej wątki.

Tym samym pakiet „Poznać przeszłość – zrozumieć teraźniejszość” ma na celu rozbudzenie kompleksowego zainteresowania ucznia filmem historycznym: zawartą w nim faktografią, użytymi środkami artystycznego wyrazu, wyznawanymi przez twórców wartościami oraz inspiracją do refleksji na temat dziedzictwa przeszłości.

Na osi czasu XX wieku

Chociaż jako ludzkość jesteśmy spadkobiercami całej naszej historii, nie ma wątpliwości, że w znacznej mierze ukształtowało nas minione stulecie – czas zaciętych wojen i niestabilnego pokoju, chwilowych nadziei i wieloletnich podziałów, okrucieństw totalitaryzmów i oporu niezłomnych jednostek. Zestaw siedmiu filmów, opowiadających o burzliwym wieku XX (a więc również epoce, która kształtowała pokolenie dziadków i pradziadków współczesnych uczniów), stanowi próbę uchwycenia części z tych przejawów. Podążając na celuloidowej osi czasu od przełomu XIX i XX wieku („Kamerdyner”), poprzez koleje pierwszej („Legiony”, „1917”) oraz drugiej wojny światowej („Dywizjon 303. Historia prawdziwa”, „Kto napisze naszą historię?”, „Sekrety wojny”), aż do końca lat 70. („Zieja”) młodzi widzowie wyruszają w filmową podróż po przeszłości, wyznaczaną przez słupy milowe kluczowych dat, wydarzeń oraz postaci.

Naturalnie, oprócz faktografii równie istotna staje się kwestia konkretnej perspektywy, mogącej nadać temu samemu wydarzeniu historycznemu (lub zbiorowi takich wydarzeń) zupełnie odmienną interpretację. Przykładowo, podczas gdy dla społeczeństw Europy Zachodniej pamięć o Wielkiej Wojnie (1914-1918 r.) koncentruje się wokół żalu nad milionami poległych niemalże na darmo, w imię bezsensownej agresji mocarstw, o tyle z polskiego punktu widzenia okres pomiędzy 1914 a 1918 rokiem (chociaż również obfitujący w tragiczną ofiarę żołnierskiej krwi) stanowi preludium do odzyskania upragnionej niepodległości. Oba te oglądy, reprezentowane w dyskursie filmowym przez „1917” Sama Mendesa oraz „Legiony” Dariusza Gajewskiego, dają dowód na wartość płynącą z analizy porównawczej nie tylko w obrębie badań historycznych, ale również różnych tekstów kultury.

Podobnie dzieje się w kontekście drugiej wojny światowej. W przypadku filmu „Dywizjon 303. Historia prawdziwa” kanwę (inspirowaną reportażem Arkadego Fiedlera) stanowi bitwa o Anglię. Powietrzna batalia o przyszłość Wielkiej Brytanii, wygrana w 1940 r. m.in. wysiłkiem lotników pod dowództwem Witolda Urbanowicza, daje nie tylko świadectwo polskiej obecności na frontach drugiej wojny światowej, ale również uniwersalnej postawy spod znaku „za wolność naszą i waszą”. Różnorodność doświadczeń, związanych z przeciwstawianiem się niemieckiej agresji, znajduje swoje zupełnie odmienne oblicze w dwóch produkcjach poświęconych żydowskiemu spojrzeniu na wojnę: „Sekretów wojny” oraz fabularyzowanego dokumentu „Kto napisze naszą historię?”. Czas, który w pamięci narodu żydowskiego zapisał się pod pojęciem Zagłady, wiązał się z najtragiczniejszą formą oporu wobec nazizmu: przeżycia za wszelką cenę. Dzieje się tak w „Sekretach wojny” (produkcji posiadającej niezbędną dla młodego widza wrażliwość opowiadania o trudnych tematach), gdy holenderski chłopiec podejmuje się ochrony żydowskiej dziewczynki w tajemnicy przed niemieckimi okupantami oraz lokalnymi kolaborantami. Jednocześnie tam, gdzie istniało pragnienie przetrwania, istniała również potrzeba pozostawienia Świadectwa. Stąd historia Emanuela Ringelbluma i Oneg Szabat – tajnej organizacji dokumentującej dla potomnych życie w warszawskim getcie – składa się nie tylko na faktograficzne wprowadzenie uczniów w przebieg Zagłady, ale również pozwala poczuć, że za każdą neutralną liczbą stoi konkretny człowiek i jego historia.

Skoncentrowanie fabuły filmu na bohaterach i osobistych perypetiach nie wyklucza również stosowania innego podejścia – ukazywania przeszłości w perspektywie dłuższych okresów historycznych. Przykładowo, „Kamerdyner”, traktujący o tragicznej miłości chłopskiego syna i arystokratycznej córki, stał się dla Filipa Bajona pretekstem opowiedzenia pod płaszczykiem rodowej sagi o złożonych relacjach Kaszubów, Niemców i Polaków w pierwszej połowie XX wieku. Z kolei „Zieja” (film biograficzny w reżyserii Roberta Glińskiego – twórcy „Kamieni na szaniec”) stanowi okazję do ukazania przez pryzmat życia Jana Ziei – żarliwego pacyfisty i kapelana Solidarności – okresu wojny polsko-bolszewickiej, kampanii wrześniowej, powstania warszawskiego i czasu komunistycznych rządów.

W każdym z tych przypadków film – szczególnie ze wsparciem eksperckich opracowań w postaci scenariuszy lekcji – pełni świadectwo pamięci, podkreślające ważne dla naszej tożsamości zagadnienia: upamiętniania narodowowyzwoleńczych zrywów, uhonorowania etosu spod znaku „za wolność naszą i waszą”, potępienia dehumanizujących, dwudziestowiecznych totalitaryzmów oraz podkreślania wielonarodowego dziedzictwa przeszłości.

Historia – nauczycielka postaw?

Każdy tekst kultury jest świadectwem swoich czasów.Poznając filmową historię, w dużej mierze dowiadujemy się o współczesności: jej problemach, dylematach oraz dominujących wartościach. Kiedy pytamy „dlaczego Polacy w 1939 roku musieli chwycić za broń?” lub „jakie kary groziły w strefach okupowanych za ukrywanie Żydów?”, pragniemy w pierwszej kolejności poznać fakty – jednak zaraz za nimi, całkowicie naturalnie, pojawia się pytanie: czy chwyciłbym w 1939 roku za broń? Czy zdecydowałbym się na pomoc prześladowanemu człowiekowi, wiedząc, jakie to ściąga zagrożenie na mnie i moich bliskich? 

Chociaż codzienność pokazuje, że ludzkość nie potrafi wyciągać zbyt wielu wniosków ze swojej tragicznej przeszłości, mimo wszystko należy potwierdzić, że nauka o historii wcale nie idzie na marne. Ostatecznie refleksje, płynące z poznawania minionych epok, składają się na cenne wsparcie w kształtowaniu postaw: odróżnianiu krzywdzonego od krzywdzącego, wartości demokratycznych od totalitarnych, słusznej obrony od godnej potępienia agresji. Filmowe historie, oprócz przekazywania licznych faktograficznych tropów, są także opowieściami z morałem, pozostawiającymi widza ze wskazówkami odnośnie przybierania właściwych postaw. Na ich bogactwo składa się nie tylko obrona ojczyzny w trudnych chwilach („Dywizjon 303. Historia prawdziwa”), ale również waga relacji sąsiedzko-rodzinnych („Kamerdyner”), siła bezinteresownej przyjaźni („Sekrety wojny”) oraz postanowienie życia zgodnie z własnymi przekonaniami („Kto napisze naszą historię?”).

Przeświadczenie o historii jako źródle postaw stanowi również doskonały wstęp do odnajdywania w drugim człowieku świadka historii – kogoś, kto miał okazję doświadczyć oddziaływania danej epoki oraz wpłynąć na nią własnym życiem. Przykładowo, filmowy Jan Zieja z tego powodu jest dla widza fascynującą postacią, że inspirowany jest przeżyciami prawdziwego Jana Ziei: kapelana-pacyfisty oraz patrioty-kosmopolity, kierującego się przez znaczną część blisko stuletniego życia dewizą „nie zabijaj nigdy nikogo”.Podobna wartość tkwi w niezwykłych obserwacjach Sebastiao Salgado („Sól ziemi”) – dokumentalisty z czterdziestoletnim stażem, obserwującego zza obiektywu aparatu zmieniający się wokół niego świat i ludzi. Czy poznanie za pośrednictwem filmu świadectw takich osób jak ksiądz Zieja, Emanuel Ringelblum czy Salgado nie stanowi zachęty do refleksji nad niezwykłością ludzkiego ducha?

Wszyscy tworzymy historię

Na zakończenie należy podkreślić, że skoncentrowanie na przeszłości stanowi dopiero początek drogi przyszłego historyka – człowieka, który podejmuje swoje badania nie dla przodków, lecz dla obecnych i przyszłych pokoleń. Poczucie historycznego wymiaru czasu, wykazywane przez twórców takich produkcji jak „Zieja”, „Kamerdyner” lub „Kto napisze naszą historię?”, zachęca do głębszego zainteresowania minionym, a jednocześnie skłania do refleksji nad teraźniejszością (a nawet przyszłością). Czy my również będziemy historią? – to retoryczne pytanie nabiera wagi, gdy uświadamiamy sobie, że my także staniemy się dla kogoś punktem odniesienia. O tym, że warto pytać w tym duchu, świadczą chociażby załączone do pakietu autorskie scenariusze lekcji służące wykorzystaniu wiedzy historycznej. Przykładowo, podczas gdy tekst autorstwa dra Marcina Jauksza (przeznaczony do pracy z uczniem po seansie „Sekretów wojny”) traktuje o pielęgnowaniu patriotyzmu wolnego od ksenofobii i uprzedzeń; zajęcia zaprojektowane przez niżej podpisanego prowadzą uczniów przez refleksję o takim przywiązaniu do ojczyzny, które pozwoliło bohaterowi filmu „Zieja” zachować zgodność z własnymi pacyfistycznymi przekonaniami.

Historię, czy tego chcemy, czy nie, tworzymy my. Czyńmy ją więc taką, aby nie stała się przedmiotem przyszłego wstydu.

Marcin Pigulak – doktorant w Instytucie Filmu, Mediów i Sztuk Audiowizualnych Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, magister historii i filmoznawstwa. Do jego zainteresowań badawczych należą m.in. historiozofia w kinematografii oraz sposoby konstruowania dyskursu dotyczącego pamięci zbiorowej. Członek Zespołu Edukacji Sieci Kin Multikino i Cinema 3D. Prelegent Akademii Filmowej Multikino oraz Filmowego Klubu Nauczyciela. Współredaktor serwisu edukacyjnego Film w Szkole. Publikuje m.in. w “Images. The International Journal of European Film, Performing Arts and Audiovisual Communication”.

Pakiet edukacji historyczno-patriotycznej z filmem jest kolejnym – po zaprezentowanym wcześniej pakiecie edukacji ekologicznej – z ośmiu pakietów tematycznych Akademii Filmowej Multikina i Cinema3D. Wkrótce zaprezentujemy pozostałe:

• polonistyczny,
• wychowania do wartości,
• psychologiczny, zdrowotny,
• ekonomiczny,
• informatyczny.