„Orlęta. Grodno ‘39” – nie tylko na lekcji historii

Cenisz filmy historyczne? Zabierz klasę na seans „Orląt”. A może masz dystans do takich filmów? Daj „Orlętom” szansę. Liczba zagadnień edukacyjnych, które omówisz z ich wsparciem, może Cię pozytywnie zaskoczyć. Podobnie, jak wcale nie tak oczywista perspektywa filmowej opowieści o obronie Grodna. Podpowiadamy, na jakie wątki warto zwrócić uwagę podczas (i po!) projekcji.

Kino o wyraźnie patriotycznym charakterze może nie być pierwszym wyborem Twoich uczniów. Jednak film „Orlęta. Grodno ‘39”, który trafi na wielkie ekrany 9 września, zdecydowanie wart jest uwagi.

Ta udana pod względem realizacyjnym produkcja ma duże szanse zaangażować Twoich podopiecznych ze szkół ponadpodstawowych. Unika ona łatwego zaszufladkowania. Problematyzuje niektóre aspekty naszej kultury i historii, dając okazję do ciekawych rozmów w klasie.

Tu możesz odsłuchać, co na temat filmu mówią współpracujący z nami eksperci. Poniżej znajdziesz kilka dodatkowych wskazówek.

1. Film unaoczni Twoim podopiecznym tragiczne położenie Polski i jej obywateli w pierwszych dniach II wojny światowej.

Przed kim musiało się bronić Grodno i jak przebiegała obrona? Kto, poza polskimi żołnierzami, podjął się walki? Jakim podstępem posłużyli się najeźdźcy? Co stało się po przegranej? I kim są tytułowe Orlęta? Przypomnienie dramatu, jaki rozegrał się w polskim niegdyś mieście we wrześniu 1939 roku, wskutek agresji ZSRR, to ważny, ale niejedyny edukacyjny walor produkcji.

Na co jeszcze warto zwrócić uwagę?

2. Historia głównego bohatera uzmysławia niejednorodność etniczną międzywojennej Polski i konflikty z nią związane.

Fabuła skupia się na losach Leosia – chłopca o żydowskim pochodzeniu. Przy omawianiu tej postaci warto przypomnieć uczniom, że Żydzi stanowili około 9% mieszkańców II Rzeczypospolitej (w Grodnie wyznanie mojżeszowe deklarowała ponad połowa mieszkańców). Byli oni obecni w różnych sferach życia społecznego, także – jak akcentuje film – wśród najbardziej gorliwych patriotów. Produkcja pomaga omówić zatem kulturę sporej części ówczesnych polskich obywateli. Nie sposób w tym kontekście pominąć tematu Zagłady.

3. Film szczerze pokazuje, że antysemityzm był wyraźnie obecny w polskim społeczeństwie także przed okupacją niemiecką.

Niesprawiedliwość, z jaką Leoś zostaje potraktowany, czy to w polskiej szkole, czy w organizacji harcerskiej, omówić można nie tylko w odniesieniu do przeszłości. Dyskusja poświęcona dawnym i współczesnym przejawom niechęci wobec Żydów oraz lekcja na temat uprzedzeń i różnych form dyskryminacji mogą zaowocować uwrażliwieniem uczniów na niebezpieczne, a nie zawsze przecież łatwe do spostrzeżenia narracje i zachowania.

4. Seans sprowokuje rozważania o wartościach oraz tożsamości.

Na ile określa mnie wygląd, pochodzenie, decyzje mojej rodziny? A w jakim stopniu to, jak spędzam czas, jakimi wartościami się kieruję, co czytam? Czy moja tożsamość jest zdeterminowana przez sprawy, na które nie mam wpływu – czy podlega wyłącznie mojemu wyborowi?

Są to kwestie niezwykle istotne dla dorastających ludzi, próbujących samych siebie poznać, określić, wystylizować. Opowieść „Orlęta. Grodno ’ 39” wręcz domaga się zadania tych pytań po seansie. Zbudowana wokół nich godzina z wychowawcą może doprowadzić młodzież do ważnych wniosków (także na własny temat), Ciebie zaś zbliżyć do ich spraw i dylematów.

Punkt wyjścia do innych osobistych rozmów (lub interpretacji tekstu kultury na języku polskim – jeśli wolisz pozostać na tym obszarze) stanowić może analiza wartości, którymi kierują się bohaterowie. Jaką rolę pełnią w ich działaniach polityczne idee, rodzina, tradycja, przyjaźń, patriotyzm, poczucie obowiązku czy zauroczenie? Na ile są one bliskie Twoim uczniom? I jak system wartości przekształciły (jeśli w ogóle) kryzysy, które dosięgnęły Europę w ostatnich latach (wojna w Ukrainie, pandemia, oznaki zmian klimatycznych).

5. Zrzeszenia i organizacje, z którymi ma do czynienia bohater, to kolejny filmowy temat pomocny z punktu widzenia zarówno historyków, jak i wychowawców.

Leoś ma wyraźną potrzebę przynależności do grupy rówieśniczej, ale w ówczesnym harcerstwie ze względów politycznych nie jest mile widziany. Pocieszenie znajduje w sporcie, który zaczyna uprawiać w szeregach żydowskiego klubu sportowego Makkabi. W życiu chłopaka przykrą rolę odgrywa nieszczędzący mu agresji faszystowski Ruch Narodowo-Radykalny.

Ta mozaika organizacji działających w II Rzeczypospolitej w przeddzień II wojny światowej uzupełnia obraz złożoności polskiego społeczeństwa tamtych czasów i warta jest omówienia na lekcji historii. 

Współczesne czy wręcz uniwersalne konteksty tego motywu wydają się równie ważne do przedyskutowania. Wychowawczyni czy wychowawca w nawiązaniu do filmowej fabuły może zwrócić uwagę na to, jak znaczącym elementem tożsamości człowieka jest jego przynależność do różnych grup społecznych. Może zachęcić młodzież do przemyślenia, dlaczego się zrzeszamy i na co warto uważać, dołączając do jakiegoś środowiska. Temat ten wydaje się bardzo aktualny w dobie silnego spolaryzowania społecznego.

6. Czy domyślasz się, jaką rolę w fabule pełnią… „Krzyżacy”?

Otóż, bardzo ciekawą! Książka jest atrybutem Leosia mówiącym o jego przywiązaniu do polskiej tradycji, ambicjach i poszanowaniu dla rycerskiego etosu. Powieść Sienkiewicza stanowi symbol polskości także tej przez lata odbieranej. Plutonowy Greń, którego w niebezpiecznych okolicznościach pozna główny bohater, zwierza się, że on w swej młodości „Krzyżaków” czytać nie mógł (o tym, dlaczego – koniecznie trzeba z uczniami porozmawiać, aby upewnić się, że rozumieją oni zawartą w tym twierdzeniu aluzję historyczną). Zafascynowany Zbyszkiem z Bogdańca Leoś, mimo wielkiego zaangażowania, roli powieściowego rycerza w szkolnej inscenizacji zostaje pozbawiony.

To intrygujący kontekst dla klas, które omawiały „Krzyżaków”. A młodzieńczy szczerość głównego bohatera sprawia, że motyw ten funkcjonuje w filmie bez cienia pretensjonalności.

A może i Twoi uczniowie potrafią wskazać lektury, które ukształtowały ich życie i system wartości?

7. Zwróćcie uwagę na interesujące zabiegi formalne w filmie „Orlęta. Grodno ‘39”.

Uczniowie powinni zauważyć wizualne i audialne techniki subiektywizacji narracji, zwłaszcza z pomocą nauczyciela. Filmowe środki wyrazu, takie jak ruchy kamery, efekty wizualne i dźwięki pozwalają nam na odbiór niektórych zdarzeń z perspektywy bohatera. Co daje to nam – widzom? Jaki przynosi to efekt? Które z tych zabiegów są dobrze znanymi elementami konwencji kina wojennego, a które były dla uczniów nowością? Ćwiczenia poświęcone analizy dzieła audiowizualnego pod takim kontem podniosą kompetencje uczniów z zakresu obcowania z tekstami kultury.

Służąca interpretacji filmu rozmowa może przynieść również okazję do przedegzaminacyjnych powtórek lektur i tematów omawianych na lekcjach języka polskiego. Film wpisze się w konstelacje utworów podejmujących motywy:

• wojny (oczami dziecka)
• poświęcenia dla wartości czy ojczyzny,
• bohaterstwa i braterstwa,
• rodziny,
• wykluczenia,
• śmierci (warto zwrócić uwagę na sen Leosia).

Kinowa premiera „Orląt. Grodna ‘39” już 9 września. Na naszej stronie dostępne są materiały edukacyjne opracowane do tego tytułu. Mamy nadzieję, że będą dla Ciebie wsparciem w przeprowadzeniu ciekawej lekcji zainspirowanej seansem.

Zapisz się do pakietu premium i zyskaj nielimitowany dostęp do wszystkich materiałów na naszej stronie.

Agnieszka Powierska