Nie tylko adaptacje. Film w nauczaniu języka polskiego

Czytając artykuł, dowiesz się:

• czym jest program Akademii Filmowej Multikina i Cinema3D realizowany w 44 kinach w Polsce,
• jakie filmy najlepiej wykorzystać na lekcjach języka polskiego na różnych etapach nauczania,
• jakie umiejętności i informacje zdobywają uczestnicy zajęć z pakietu edukacji polonistycznej Akademii Filmowej,
• jakie korzyści w pakiecie dostrzegają eksperci edukacji z filmem,
• jakie narzędzia warto wykorzystać w codziennej praktyce edukacyjnej,
• gdzie szukać inspiracji do tworzenia ciekawych i rozwijających lekcji języka polskiego.

Akademia Filmowa:
pakiet edukacji polonistycznej

Akademia Filmowa, projekt edukacji filmowej współtworzony przez ekspertów FILMU W SZKOLE, realizowany będzie od października w kinach sieci Multikino i Cinema 3D. W przypadku zainteresowania udziałem w projekcie lub jakichkolwiek pytań czy sugestii z nim związanych zachęcamy do kontaktu z lokalnymi specjalistami ds. kluczowych klientów Multikina i Cinema3D (multikino.pl/szkoły/kontakt i cinema3d.pl w zakładce Dla szkół). Materiały edukacyjne Akademii Filmowej będą dostępne również w serwisie FILM W SZKOLE.

Filmy dostępne w kinach sieci Multikino i Cinema3D:

PRZEDSZKOLA
„Baśnie i bajki polskie”
reż. Paweł Czarzasty, Joanna Jasińska-Koronkiewicz, Andrzej Kukuła, Robert Turło, prod. Polska 2005-2016
rekomendacja wiekowa: 5+

SZKOŁA PODSTAWOWA, KLASY 1-3
„Dzieci z Bullerbyn”
reż. Lasse Hallström, prod. Szwecja 1986
rekomendacja wiekowa: 6+

SZKOŁA PODSTAWOWA, KLASY 4-6
„Ania z Zielonego Wzgórza”
reż. John Kent Harrison, prod. Kanada 2016
rekomendacja wiekowa: 9+

SZKOŁA PODSTAWOWA, KLASY 7-8
„Kamienie na szaniec”
reż. Robert Gliński, prod. Polska 2014
rekomendacja wiekowa: 12+

SZKOŁY PONADPODSTAWOWE
„Jeszcze dzień życia”
reż. Damian Nenow, Raúl de la Fuente, prod. Belgia, Hiszpania, Niemcy, Polska, Węgry 2018
rekomendacja wiekowa: 15+

Dodatkowo polecamy:

„Tajemniczy ogród”
reż. Marc Munden, prod. Francja, Wielka Brytania 2020
rekomendacja wiekowa: 9+

„Czworo dzieci i Coś”
reż. Andy de Emmony, prod. Wielka Brytania 2020
rekomendacja wiekowa: 9+

„Makbet”
reż. Justin Kurzel, prod. Francja, USA, Wielka Brytania 2015
rekomendacja wiekowa: 15+

„Zimna wojna”
reż. Paweł Pawlikowski, prod. Francja, Polska, Wielka Brytania 2018
rekomendacja wiekowa: 15+

Uczestnicząc w zajęciach edukacji polonistycznej z filmem, uczeń/uczennica dowiaduje się:

• czym są gatunki filmowe i jak się je rozróżnia,
• z jakich elementów składa się świat przedstawiony filmu i powieści,
• czym jest adaptacja utworu literackiego oraz że jej wartość nie musi wynikać z wierności oryginałowi,
• czym jest aluzja literacka,
• jakie funkcje pełnią w utworze kategorie estetyczne (np. komizm, ironia, groteska, tragizm, patos – w zależności od etapu edukacji),
• jak przebiega proces tworzenia filmu i z jakich elementów składa się film.

Uczeń/uczennica zdobywa i rozwija:

• zainteresowanie kulturą i wiedzę na jej temat,
• potrzebę uczestnictwa w wydarzeniach kulturalnych,
• umiejętność wykorzystania kontekstów kulturowych do interpretacji tekstu kultury (na poziomie odpowiadającym etapowi edukacji),
• zdolność rozumienia filmów, utworów literackich oraz innych tekstów kultury,
• zdolność rozumienia znaczeń dosłownych i przenośnych w tekstach kultury,
• umiejętność rozróżnienia i wyjaśnienia elementów realistycznych i fantastycznych w utworach,
• umiejętność określania konwencji filmowych i literackich,
• umiejętność charakteryzowania świata przedstawionego utworów filmowych i literackich,
• umiejętność porównywania tekstów kultury lub ich fragmentów np. dzieła literackiego i jego adaptacji oraz utworów realizujących ten sam motyw kulturowy; umiejętność dostrzegania kontynuacji i nawiązań,
• umiejętność wyrażania własnego sądu o postaciach i zdarzeniach oraz porównywania ich z własnym doświadczeniem,
• umiejętność znajdowania w tekstach współczesnej kultury popularnej nawiązań do tradycyjnych wątków literackich i kulturowych,
• umiejętność wykorzystania w interpretacji tekstów kultury odwołań do wartości uniwersalnych i motywów kulturowych.

O pakiecie

Droga Polonistko, drogi Polonisto! Nie jest sekretem, że X Muza Ciebie – spośród wszystkich nauczycieli – traktuje najprzychylniej. Choć może być wsparciem przy realizowaniu treści z różnych dziedzin wiedzy (co udowadniamy za sprawą pakietów edukacyjnych poświęconych psychologii, wychowaniu do wartości, historii, ekologii, ekonomii, zdrowiu, informatyce), żaden inny pedagog nie ma tak wielkiego wyboru pomocnych, i wybitnych, propozycji filmowych. Masz na wyciągnięcie ręki wartościowe narzędzie, gdyż „wszystkie treści podstawy programowej języka polskiego na każdym etapie edukacyjnym można zrealizować w oparciu o wybrany film”, jak zapewniała Michalina Butkiewicz w „Polonistyce” (2016, nr 5).

Film to ważny sprzymierzeniec w walce z dolegającym nieraz uczniom ławkowym znużeniem. To sojusznik w potyczkach o realizację podstawy programowej, jak również o wykroczenie poza nią i trwałe, szczere zainteresowanie podopiecznych kulturą.

Na duchowy i materialny dorobek cywilizacji składa się wiele odmian twórczości. Mimo to niejednokrotnie to właśnie nauczyciel literatury odgrywa kluczową rolę w kształtowaniu umiejętności dostrzegania bogactwa kultury i korzystania z niego pełnymi garściami. Aby wspomóc w tym wielkim i odpowiedzialnym zadaniu, w ramach Akademii Filmowej przygotowaliśmy:

• starannie dobrany repertuar, nawiązujący do realizowanych na lekcjach tematów, utkany z atrakcyjnych propozycji dla każdej grupy wiekowej;
• film edukacyjny na temat filmu, literatury i ich związków, wyświetlany przed projekcją filmów w ramach pakietu Akademii Filmowej w kinach sieci Multikino i Cinema3D;
• opracowane przez literaturoznawców, filmoznawców, nauczycieli szkolnych i akademickich scenariusze lekcji proponujące analizę filmowych znaczeń poprzez ciekawe i angażujące uczniów ćwiczenia, dostosowane do konkretnego etapu edukacji.

Literackie i filmowe opowieści

Dlaczego namawiamy naszych podopiecznych, aby czytali książki? Każdemu poloniście i nauczycielowi edukacji wczesnoszkolnej rozwija się pewnie w myślach lista argumentów (czasami zresztą sami pytamy uczniów o płynące z lektury korzyści). Literackie opowieści kształtują wrażliwość i światopogląd, zapoznając czytelnika z różnymi bohaterami i perspektywami. Rozwijają wyobraźnię i słownictwo. Konfrontując z dylematami postaci, zachęcają do autorefleksji. Łączą z dziedzictwem kulturowym i przekazują doniosłe tematy. A nawet ćwiczą koncentrację, pamięć i zdolności analityczne: nieraz mierzymy się przecież z zawiłą intrygą, którą rozwiązać możemy na podstawie „pozbieranych” w trakcie lektury poszlak. Przeżycia odbiorcze stają się płaszczyzną porozumienia: zdobywamy wspólne doświadczenia i tematy do rozmowy.

Czy i film nie ma tych zalet? Czy, tak jak literatura, nie opowiada emocjonujących i pouczających historii, zachęcając do identyfikacji z bohaterami? Czy nie rozwija empatii i imaginacji, po prostu gdzie indziej – posługując się terminem Romana Ingardena – sytuując „miejsca niedookreślenia”? Czy nie dokonuje błyskotliwych reinterpretacji znanych motywów, o których po seansie rozmawiamy z wypiekami na twarzy?

Narracje stanowią trzon naszych tożsamości, a nawet kluczowy dla naszej kultury sposób postrzegania i interpretowania świata. Kinematografia i literatura nie rywalizują ze sobą, lecz wspierają się we wspólnym celu – dysponują różnymi mediami opowiadania ważnych historii. Choć każda z dziedzin twórczości dokonuje tego poprzez zestaw dostępnych sobie środków wyrazu, część kompetencji potrzebnych do obcowania z nimi jest bardzo zbliżona.

Film jako tekst kultury

Współczesna kultura zdominowana jest przez przekazy audiowizualne. Dzieci stają się odbiorcami produkcji filmowych, zanim nauczą się czytać (a nawet mówić!). Niewiele później większość z nich zaczyna tworzyć własne nagrania wideo. To, jak imponujące efekty potrafią osiągnąć młodzi ludzie, często zobaczyć można w ich naturalnym środowisku – mediach społecznościowych. Niestety tam również – za sprawą pozostawionych w sieci komentarzy – czeka nas przykre odkrycie związane z tym, jak powierzchownie rozumiane są niektóre audiowizualne materiały.  

Selekcja informacji, rozumienie i wyciąganie wniosków z odbieranych tekstów kultury, to kompetencje, bez których uczniowie nie odnajdą się we współczesnym świecie mediów. Warto zachęcić ich do wysiłku interpretacyjnego i wyposażyć w odpowiednie narzędzia, tak by w spotkaniu z różnego rodzaju przekazami nie prześlizgiwali się po ich powierzchni, lecz docierali do ich znaczeń – ukrytych ze względów artystycznych lub ideologicznych.  

Z drugiej strony, zainteresowanie audiowizualnością i pewna łatwość w jej przyswajaniu okazać się mogą korzystne również dla kompetencji czytelniczych. Rozłożenie filmu na części pierwsze, rozpracowanie jego metafor wizualnych i werbalnych, zauważenie komizmu, tragizmu, ironii czy groteski mogą być przyjemnym wstępem do analizy utworów literackich nawet dla tych uczniów, którzy spotkanie z dziełem postrzegają jako dydaktyczną nudę lub wyzwaniowe zderzenie ze ścianą tekstu.

Odkrycie pewnego pokrewieństwa między kinematografią a literaturą, nawiązań literackich w filmach i tego, że obie dziedziny twórczości czerpią ze wspólnego zbioru motywów kulturowych, może być dla uczniów ważną lekcją i zachętą  do humanistycznych poszukiwań.

Dzięki rozmowom na temat filmów (przeprowadzonym ze wsparciem scenariuszy lekcji Akademii Filmowej i FILMU W SZKOLE) młodzi odkrywcy dziedzictwa kultury mają kolejne szanse dostrzec w nim atrakcyjną sieć zaskakujących powiązań oraz skarbiec wartościowych obrazów i tematów.

Adaptacje – nie zamiast, a oprócz lektury

Naturalnym filmowym kontekstem dla uczniów zdobywających wiedzę z języka polskiego są adaptacje lektur. Jak jednak sprawić, by nie traktowali ich bezrefleksyjnie jako zamiennik  nieprzeczytanej książki, nieco dłuższy i przyjemniejszy niż streszczenie z bryka? 

Adaptacje filmowe to temat-rzeka. Literatura jest przecież ważnym źródłem opowieści dla kina. Sprawnie zrealizowane adaptacje wzbudzają ciekawość książkowego oryginału, a fascynujące lektury budzą dociekliwość: jak wyobraził sobie ten świat inny czytelnik – scenarzysta, reżyser, scenograf…? Czy można nie sięgnąć po powieści Lucy Maud Montgomery po zapoznaniu się z charakterną Anią z Zielonego Wzgórza? Czy można nie chcieć wrócić do sielskiego Bullerbyn po krótkiej filmowej wizycie w tej uroczej wiosce? Czy animowane baśnie z poznańskiego TV Studia Filmów Animowanych nie rozbudzą apetytu na kolejne wiekowe opowieści?

Sposobów na adaptację jest tyle, ile zrealizowanych i niezrealizowanych pomysłów na filmową interpretację. Warto do odkrywania tej różnorodności uczniów zachęcać. Pokazać, że adaptacja to nie jakiś przypis do oryginału. To czyjaś artystyczna realizacja, twórcza wizja, ważna wiadomość. Jej miarą nie jest wierność pierwowzorowi. Efekty „twórczej zdrady”, by użyć określenia Alicji Helman, to ważne semantycznie komponenty filmu. Spotkanie z adaptacją to zatem okazja do prób komparatystycznych i zastanowienia się nad kwestiami:

• które znaczenia lektury są nadal żywotne?
• dlaczego ten utwór wart był odświeżenia, przypomnienia?
• na co wskazują wprowadzone względem pierwowzoru zmiany?
• co zmiany te mogą oznaczać?
• jakie znaczenia i konteksty lektury dostrzegamy dopiero za sprawą jej adaptacji?
• jakimi środkami wyrazu posługiwać się może film, a jakimi literatura?
• czy niektóre ze środków literackich mają swoje filmowe odpowiedniki?

A zatem, np. co wnoszą do „Tajemniczego ogrodu” (materiały edukacyjne do filmu już wkrótce na FILM W SZKOLE)  detale rodem z fantastyki? Jaką rolę pełnią dokumentalne wypowiedzi w filmie „Jeszcze dzień życia”? Jak dowiadujemy się o przeszłości Ani z Zielonego Wzgórza w filmie, a jak w książce? Jakie wartości bohaterów „Kamieni na szaniec” zostały przypomniane i dlaczego? Dlaczego twórcy wysokobudżetowego „Makbeta” zdecydowali, że aktorzy będą mówić słowami oryginału?

Zagadki rodzące się na styku literatury i kinematografii czekają na odkrycie w Akademii Filmowej. Wierzymy, że seans w ramach projektu edukacyjnego może być dla uczniów początkiem wielkiej fascynacji i wieloletnich poszukiwań – zarówno szkolnych, jak i pozaszkolnych.

Pakiet edukacji polonistycznej „Nie tylko adaptacje – film w nauczaniu języka polskiego” dostępny będzie w kinach Multikino i Cinema3D od 1 października 2020 w ramach pokazów w systemie JEDNA KLASA = JEDNA SALA.

Prezentowana propozycja jest jednym z 8 pakietów tematycznych Akademii Filmowej Multikina i Cinema3D. Zachęcamy do zapoznania się z pakietami poświęconymi wychowaniu do wartości oraz tematyce psychologicznej, historyczno-patriotycznej i ekologicznej. Wkrótce zaprezentujemy pozostałe pakiety:

• zdrowotny,
• ekonomiczny,
• informatyczny.

Agnieszka Powierska