Kino w dopaminowej pułapce

W poniższym tekście poszukujemy psychologicznych przyczyn tego stanu rzeczy. Przyglądamy się zjawisku przestymulowania, zmęczenia ekranami, FOMO i information overload. Zastanawiamy się także, jak te zjawiska wpływają na odbiór dłuższych fabuł filmowych i jaki typ kina wybrać na wyprawę filmowo-edukacyjną z uczniami.

Skupienie i koncentracja na dłuższej fabule wymaga od młodego odbiorcy odsunięcia na bok innych bodźców, zanurzenia się w opowieść, która ma charakter złożonej, wielowymiarowej narracji, z różnymi wątkami. Może to stanowić wyzwanie dla młodego pokolenia przyzwyczajonego do szybkiego przekazu, niejednokrotnie mierzącego się z deficytami uwagi czy z neuroróżnorodnością.

Jak donoszą badania psychologiczne Uniwersytetu Kalifornijskiego w Berkeley nasza koncentracja uwagi stopniowo, ale regularnie spada. Statystyki pokazują wyraźny trend spadkowy. Jeszcze w 2004 roku maksymalny czas skupienia uwagi badanych wynosił 2 minuty, natomiast współczesny odbiorca treści potrafi się skupić już tylko maksymalnie 47 sekund!

Deficyt uwagi u dzieci i młodzieży

Problemy z koncentracją uwagi dotyczą coraz większej liczby dzieci i młodzieży. Przyczyny mogą mieć charakter indywidualny, związany z temperamentem czy specyficznymi wyzwaniami natury psychologicznej, jednak duży wpływ mają także czynniki środowiskowe i zmiany społeczno-kulturowe. Coraz większe przestymulowanie dzieci ekranami, smartfonami, przyswajanie dużej ilości informacyjnego fast foodu w mediach społecznościowych ma istotny wpływ na rozproszenie uwagi młodych ludzi. Dlatego coraz więcej szkół decyduje się na ograniczenia w używaniu smartfonów, a niektóre państwa europejskie, takie jak Szwecja, wprowadzają całkowity zakaz w tym obszarze.

Istotny wpływ na naszą uwagę mają także czynniki osobnicze: temperamentalne i osobowościowe. Cechy temperamentu są względnie stałe, uwarunkowane biologicznie i w dużej mierze dziedziczone. Ludzie różnią się potrzebą stymulacji, czyli zapotrzebowaniem na siłę i rodzaj bodźców.

 Są dzieci, które potrzebują silnych bodźców, by funkcjonować w optimum swoich możliwości poznawczych i behawioralnych. U ekstrawertyków obserwujemy naturalną skłonność do poszukiwania silniejszych bodźców, bodźce o słabym nasileniu szybko wywołują u nich stan nudy. Inaczej sprawa wygląda u introwertyków. Ich układ nerwowy jest niejako zaprogramowany na ograniczanie stymulacji. Silne bodźce, np. społeczne czy dźwiękowe doprowadzają introwertyków do szybkiego przestymulowania. Introwertycy potrzebują też dłuższego czasu odpoczynku, by powrócić do równowagi. Optymalny poziom funkcjonowania osiągają przy mniejszej liczbie bodźców o słabszych charakterze.

Wyzwania psychologiczne i rozwojowe

W środowisku szkolnym obserwujemy, że dzieci i młodzież coraz łatwiej się rozpraszają, potrzebują coraz silniejszych bodźców, by utrzymać swoją uwagę w skupieniu. Trudności w utrzymaniu uwagi mogą być związane z wyzwaniami natury psychologicznej, z którymi mierzy się coraz większa liczba dzieci i młodzieży. Przede wszystkim mamy tu na myśli coraz częściej diagnozowane problemy z obszaru ADHD – nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi. Inne wyzwania psychologiczne, takie jak zaburzenia nastroju, zaburzenia lękowe czy spektrum autyzmu, także wpływają na poziom koncentracji uwagi. W zaburzeniach depresyjnych dziecko czy nastolatek z dużym prawdopodobieństwem może doświadczać trudności w utrzymaniu uwagi, może wydawać się nieobecny, trudno mu się skupić na zadaniach edukacyjnych.

Podobnie dziecko z wysokim poziomem lęku. Silna koncentracja na zagrożeniu sprawia, że trudniej jest mu się skupić na rutynowych czynnościach czy treściach edukacyjnych. Wynika to z faktu, że w zaburzeniach lękowych często występuje nadmiarowy, nieracjonalny lęk np. o charakterze społecznym. Dziecko nadmiernie koncentruje się na potencjalnym zagrożeniu, w wyniku czego ma trudność z podzieleniem uwagi między inne elementy rzeczywistości, cały czas myśląc na przykład o tym, czy dobrze wypadnie przed grupą rówieśniczą, czy się nie pomyli, nie popełni jakiejś gafy.

Niewolnicy dopaminy

Kolejnym ważnym aspektem jest kwestia przestymulowania i przebodźcowania współczesnego społeczeństwa. Coraz częściej mówi się o takich zjawiskach jak:

• FOMO (fear of missing out)  – zjawisko, w którym nadmiernie korzystamy z mediów społecznościowych czy platform informacyjnych ze strachu, że coś ważnego nas ominie (czy to w obszarze społecznym, informacyjnym, czy w obszarze trendów). FOMO przyczynia się do nadmiarowego, wręcz obsesyjnego sprawdzania social mediów i/lub serwisów informacyjnych.

• Information overload (przeładowanie informacjami)  – nasze mózgi przyswajają nadmiar treści, są narażone na nieustanny szum informacyjny, który wywołuje stres, niekontrolowane wyrzuty dopaminy, trudności w oddzieleniu informacji ważnych od nieistotnych i w konsekwencji deficyty uwagi.

Nie bez przyczyny Anna Lembke w swojej bestsellerowej książce określa współczesne społeczeństwo jako Dopamine Nation, co w wolnym tłumaczeniu polskiego wydawcy oznacza niewolników dopaminy. Dopamina stanowi jeden z ważnych neuroprzekaźników stymulujących nasz układ nerwowy do podejmowania różnych działań, jest odpowiedzialna za procesy motywacyjne. Ma silny związek z tzw. układem nagrody  – może być odpowiedzialna za rozwój uzależnień behawioralnych. Do wydzielania dopaminy dochodzi przede wszystkim w sytuacjach o charakterze silnie nagradzającym (jedzenie, gry, osiąganie sukcesów). Chcemy powtarzać czynności, które tę dopaminę generują.

Według diagnoz Anny Lembke współczesne społeczeństwo wciąż poszukuje dopaminy, a platformy streamingowe, social mediowe czy zakupowe są projektowane w taki sposób, aby jej nam nieustannie dostarczać, co niesie zyski finansowe dla stojących za nimi korporacji i nakręca naszą konsumpcję. W związku z nadmiarem bodźców, nieustanną dostępnością oraz wszechobecnym szumem informacyjnym, rzadko współcześnie doświadczamy nudy, jesteśmy wciąż pobudzeni i w mechanizmie hedonistycznej adaptacji (szybkiego przyzwyczajania się do dóbr i ciągłego podnoszenia sobie standardów) nieustannie poszukujemy więcej – bodźców, obowiązków, dóbr materialnych.

 Pożytki płynące z nudy

Stan nudy, który kiedyś stanowił naturalną część dzieciństwa jest współcześnie utożsamiany z lenistwem, brakiem motywacji, czasem niepełnym, wybrakowanym. Współczesne dzieci, podobnie jak ich rodzice, są wtłoczone od najmłodszych lat w tryb zajętości – ekranami, bodźcami, aktywnościami dodatkowymi. Mają mało przestrzeni na nudę, która okazuje się być rozwojowa i potrzebna. Zjawiska nudy uczniowie mogą doświadczać także w kontekście kinowym. Takie platformy jak Netflix dają nam szybką możliwość zmiany, przełączenia się między serialami i filmami.

Badania nad kreatywnością jednoznacznie pokazują, że właśnie w stanie nicnierobienia nasz umysł zaczyna intensywnie przetwarzać informacje. Gdy uwolnimy go od ciągłego stanu pobudzenia, przyczyniamy się efektu AHA. Momentu nagłego olśnienia, w którym dochodzimy do niestandardowych rozwiązań czy pomysłów. W fazie iluminacji do naszej świadomości dociera rozwiązanie problemu. Nuda jest nam potrzebna, ponieważ nasz zaśmiecony informacjami umysł potrzebuje czasu na przetworzenie docierających do niego bodźców.

Pożytki z chodzenia do kina

Kino może być okazją do snucia wolnych opowieści, do zatrzymania się nad jakimś tematem, do refleksji i przemyśleń czy skupienia się na dłuższej narracji. Naturalnie rodzi się pytanie, czy w związku z tym, lepszym wyborem podczas wyprawy z grupą będzie małe kino studyjne z pieczołowicie dobranym repertuarem, kameralnym charakterem, czy też multipleks kuszący ogromem bodźców dźwiękowych, zapachowych, wizualnych oraz konsumpcyjnych pokus. Poszukując odpowiedniego kina, warto rozważyć potrzeby konkretnej grupy docelowej oraz możliwości, jakie oferuje lokalna scena kulturalna. Warto zastanowić się nad celem, jaki chcemy osiągnąć. W grupach, gdzie jest duża liczba osób z nadwrażliwościami sensorycznymi czy neuroróżnorodnością, warto rozważyć kameralne kino studyjne lub dopytać obsługę multipleksu o możliwość dostosowania warunków do potrzeb klasy. Oferta repertuarowa jest tak szeroka, że również tytuł (jego długość, treść, intensywność) możemy dostosować, wspólnie (i z pomocą Filmu w Szkole!) zastanawiając się nad wyborem filmowym.

Niekiedy natężenie dźwięku i efektów specjalnych może okazać się trudnym doświadczeniem dla dzieci neuroróżnorodnych, w tym szczególnie dzieci w spektrum autyzmu. Z tego powodu też rodzice dzieci z tymi wyzwaniami często rezygnują z zajęć pozaszkolnych czy wypraw kinowych. Dzieci w spektrum na nadmiar bodźców mogą reagować przebodźcowaniem i silną potrzebą rozładowania napięcia, mają one bowiem niższy próg przyswajania głośnych dźwięków, intensywnych zapachów czy szybko zmieniających się obrazów. Coraz częściej jednak kina otwierają się na przystosowanie formy odbioru doświadczenia kinowego do dzieci i dorosłych ze specjalnymi potrzebami. Chodzi o to, żeby włączać te osoby w to doświadczenie, prezentować im płynące z niego korzyści, zachęcać i umożliwiać im udział w chodzeniu do kina, a następnie czerpać z niego szereg korzyści!

Nie wzbraniajmy się więc przed wyborem multipleksu, jeśli czujemy, że grupa jest gotowa na ten rodzaj percepcji obrazów filmowych. Multipleks jest pewnym fenomenem kulturowym, gdzie nasze potrzeby rozwoju kulturalnego spotykają się z ofertą komercyjną i konsumpcyjną. Warto przeanalizować i przedyskutować z grupą to zjawisko. Porozmawiać o tym, czym różni się kinowy odbiór filmu na wielkim ekranie (obojętnie czy w mniejszym, czy w większym kinie) od samodzielnego oglądania go w domu. Zastanowić się nad zasadami zachowania i kultury osobistej w miejscach rozrywki. Przemyśleć korzyści płynące z chodzenia do kina. Wizyta zarówno w multipleksie, jak i w kinie studyjnym daje grupie możliwość i narracji filmowej i głębszego odbioru tekstu kultury. Coraz większym luksusem w dzisiejszych czasach jest przecież możliwość zanurzenia się w kinowym fotelu, odłączeniu się od urządzeń elektronicznych i spokojnego oddania się filmowej narracji. Wykorzystujmy te możliwości w rozpoczynającym się roku.

Marta Nowakowska – psycholog, certyfikowany trener kompetencji psychospołecznych, praktyk
psychologii edukacji. Od 12 lat wspiera w rozwoju dzieci, młodziez i młodych dorosłych
poprzez psychoedukacje, prace indywidualna i warsztaty grupowe. Prowadzi zajecia
dla studentów na Collegium Da Vinci i Uczelni Korczaka.